ENGLISH

Formy muzyki kameralnej - Forma Sonatowa

W muzyce kameralnej z udziałem fortepianu najczęściej występującą formą jest forma sonatowa oraz pieśń. Początków formy sonatowej można doszukiwać się w epoce baroku. Istotnym elementem dla rozwoju muzyki kameralnej jest powstanie sonaty triowej i solowej z basso continuo. Dojrzały kształt sonaty pojawił się w twórczości A.Corellego. Basso continuo u tego kompozytora zależy od typu sonaty. W sonacie da chiesa realizowano bas na organach, zaś sonaty da camera przeznaczone były na klawesyn i trzy instrumenty. Oprócz tego pojawia się także sonata polifoniczna, która wnosi cenny wkład w rozwój muzyki kameralnej. Głównym jej przedstawicielem jest J.S.Bach. szczególną wartość reprezentuje jago sześć sonat, powstałych w latach 1718-1722.


Na przełomie baroku i klasycyzmu pojawił się nowy typ sonaty- sonata klawesynowa z towarzyszeniem skrzypiec, a więc utwór, w którym podłożem rozwoju formy jest partia klawesynu. Partia skrzypiec jest tu niesamodzielna. Ten rodzaj sonaty nie był obojętny dla klasyków wiedeńskich, bowiem jeszcze W.A. Mozart interesował się tym gatunkiem.

U Mozarta spotykamy sonaty na fortepian i skrzypce, w których skrzypce są elementem drugorzędnym do tego stopnia, że wystarczy przestudiować samą partię fortepianu, aby zorientować się w podstawowych elementach formy. Mozart opracowywał tego typu utwory w dwóch wersjach: na sam fortepian i na fortepian z towarzyszeniem skrzypiec.

Sonata na fortepian i skrzypce klasyków wiedeńskich nie reprezentuje jednolitego stylu.
Istnieje duża różnica między sonatami Mozarta i Beethovena. Mozart tworzy w stylu odpowiadającym w sztuce stylowi rokoko, Beethoven reprezentuje z kolei klasycyzm rewolucyjny, który przypadł na okres rewolucji francuskiej i był wyrazem propagowanej wówczas idei. Sonaty Beethovena wysuwają na plan pierwszy, jako czynnik konstrukcyjny dynamikę. Kompozytor wykorzystuje o wiele szerszą skalę rejestrów instrumentów, rozszerza wolumen brzmienia i gęstość pionów akordowych. W sonatach Mozarta fortepian stanowi szkielet konstrukcyjny kompozycji. W utworach Beethovena współdziałanie fortepianu i skrzypiec polega na dialogowaniu. Skala dynamiczna rozszerza się w obydwu kierunkach, nie tylko w kierunku wzmożenia głośności, ale także w kierunku rozwoju piana. Wykorzystanie duetu fortepian-skrzypce rozszerza możliwości fakturalne utworu dzięki prostym dialogom, powtórzeniom, aż do wyrafinowanych kontrastów dynamicznych i kolorystycznych.

W okresie klasycyzmu najbardziej popularnym gatunkiem muzyki kameralnej był kwartet smyczkowy, ale oprócz niego rozwijały się także inne jej rodzaje, między innymi trio fortepianowe. W ewolucji nowego stylu kameralnego najważniejszy element stanowiła rezygnacja z basso continuo. W okresie baroku partia przeznaczona dla instrumentu klawiszowego była przeważnie tylko szkicem i dlatego zawierała elementy improwizacyjne.

W klasycyzmie sytuacja zmieniała się radykalnie. Najbardziej rozbudowaną partią w triu fortepianowym była właśnie partia fortepianu. Początki formy tria fortepianowego pojawiły się w twórczości J. Haydna i W. A. Mozarta.
W niektórych utworach Haydna, występujących pod nazwą divertimenti, a reprezentujących pierwotną formę tria, pojawia się jeszcze basso contino. Z kolei u Mozarta instrumentem wiodącym był fortepian, a skrzypce i wiolonczela tworzyły rodzaj akompaniamentu. W triach Beethovena odnajdujemy jeszcze pozostałości dawnej formy, tzn. zdwajanie basu przez wiolonczelę i pierwszoplanową rolę fortepianu jako instrumentu koncertującego.
Stopniowa poszczególne instrumenty zyskują samodzielność, między innymi dzięki nawiązywaniu do tradycji polifonicznych. Kompozytor często wykorzystywał w triach formę wariacji, która również przyczyniła się do usamodzielnienia poszczególnych instrumentów.

Na powiązania z muzyką kameralną Beethovena wskazuje twórczość kameralna Franciszka Schuberta- kompozytora zaliczanego do twórców epoki romantyzmu. Usamodzielnienie partii poszczególnych instrumentów w zespołach kameralnych u Schuberta jest jeszcze bardziej zauważalne. Do najwybitniejszych dzieł kameralnych tego kompozytora zalicza się utwór Pstrąg na kwintet fortepianowy. Fortepian nie jest tu już podstawą- fundamentem dzieła i główną skarbnicą tematyczną kompozycji. Stanowi on czynnik równorzędny w zespole wszystkich instrumentów, będąc niekiedy tylko tłem kolorystycznym. Innym zupełnie nowym zjawiskiem są u Schuberta dialogi o charakterze koncertującym między kwartetem a fortepianem. Duży wpływ na układ cyklu sonatowego u Schuberta miały miniatura instrumentalna oraz pieśń. Kompozytor wykorzystywał często melodię pieśni i opracowywał jako cykl wariacji. Niektóre zaś z części cyklu stanowią miniatury, np. marsz, nokturn, intermezzo. U Schuberta formy wariacji występują w środkowych częściach cyklu, czego dowodem jest już wcześniej wymieniony Pstrąg, na kwintet fortepianowy, którego część IV tworzą wariacje na temat pieśni pod tym samym tytułem.

Kontynuatorem tradycji beethovenowskich w muzyce kameralnej z fortepianem jest Jan Brahms. Przytoczę tu wypowiedź muzykologa L. Erharda, który o jego twórczości kameralnej wypowiedział się tak : „ Brahms był zbyt pojętnym uczniem Beethovena – pierwszego kompozytora, który w swej muzyce z fortepianem wprowadził dialog, a w każdym razie pewne formy dramatycznej współzależności między fortepianem a jego partnerem czy partnerami,- żeby nie nasycić tego stosunku większą jeszcze intensywnością, większym dramatyzmem i w konsekwencji nie powierzać fortepianowi coraz poważniejszych zadań.

Brahms nie musi pisać utworów czysto fortepianowych by wykazać swe fortepianowe mistrzostwo’’1. J. Brahms jest autorem wielu dzieł kameralnych, które reprezentują tradycyjną formę sonatową. Są to sonaty na skrzypce i fortepian, wiolonczelę i fortepian, klarnet lub altówkę i fortepian oraz tria, kwartety i kwintet fortepianowy.

Z okresu romantyzmu na uwagę zasługują także utwory komponowane w stylu brillante.
Styl ten pojawił się w muzyce na początku XIX wieku i charakteryzował się błyskotliwością gry z wysunięciem na pierwszy plan trudności wykonawczo-technicznych. Stworzyli go wirtuozi fortepianu, Pragnący popisywać się swoją grą. Najwszechstronniej styl brillante mógł rozwijać się w formie koncertu, ale pewne jego elementy odnaleźć można również w sonatach, między innymi w Sonacie g-moll F. Chopina na wiolonczelę i fortepian. Znalazły tu swoje miejsce podstawowe czynniki stylu, tzn. błyskotliwe figuracje i piękne kantyleny. Elementy wirtuozowskie pojawiają się przede wszystkim w partii fortepianu, która jest partią prowadzącą. Z kolei w głosie wiolonczelowym występują fragmenty o charakterze kantylenowym, na których tle fortepian prowadzi bardzo rozbudowane błyskotliwe figuracje.

Spośród form sonatowych w muzyce kameralnej z udziałem fortepianu z okresu romantyzmu wyróżniają się szczególnie kompozycje C.Francka. Ciekawym przykładem może tu być Trio fortepianowe h-moll op.2, które jest syntezą formy sonatowej i wariacji. Wykazuje ono tendencje do jedności tematycznej w obrębie cyklu. Forma sonatowa kształtuje cały utwór, a poszczególnych części układu cyklicznego tu nie ma. Temat główny jest rozwijany w trakcie kilkukrotnego powtarzania z jednoczesnymi zmianami fakturalnymi. Wzmaga się także wolumen brzmienia fortepianu. W dalszym przebiegu na formę sonatową nałożona zostaje forma wariacji, gdyż poszczególne ekspozycje tematu są jednocześnie jego wariacjami. Proces rozwoju formy w Trio h-moll dokonuje się w sposób podobny, jak w Sonacie h-moll F.Liszta. Cykl zmierza do kształtu jednoczęściowego.

Forma sonatowa pojawia się także muzyce kameralnej XX wieku. W okresie tym występują różne tendencje stylistyczne, które oddziałują na sonatę. Przedstawicielem impresjonizmu w muzyce jest C.Debussy. Skomponował on trzy sonaty o charakterze kameralnym:
- na wiolonczelę i fortepian
- na flet, altówkę i harfę
- na skrzypce i fortepian.

Ta różnorodność obsady wskazuje przede wszystkim na dążenie do wykorzystania kolorystyki brzmieniowej poszczególnych instrumentów w celu uzyskania nowych środków wyrazu. W twórczości Debussy'ego sonata jest przekrojem jego zdobyczy kolorystycznych. Poszczególne instrumenty są traktowane jako nośniki odpowiedniego brzmienia i barwy.

Ciekawe efekty uzyskuje kompozytor dzięki stosowaniu skal modalnych. Tradycje systemu modalnego nie wygasły w muzyce francuskiej praktycznie aż do czasu Messiaena, który utworzył własny system skal.

W okresie międzywojennym najbardziej popularny kierunek stanowił neoklasycyzm. Pojawił się on po upadku systemu tonalnego i był skierowany przeciwko romantyzmowi. Miała go cechować rzeczowość przejawiająca się w rygorach formalnych. Neoklasycy protestowali przeciw przeładowaniu faktury i nadmiernej rozbudowie sonat, symfonii i utworów kameralnych. Jednak kierunek klasycyzujący był niejednolity stylistycznie. Reprezentują go tak różniący się kompozytorzy, jak między innymi S. Prokofiew, I. Strawiński, B.Bartok, P.Hindemith czy francuska ,, Grupa Sześciu. W niektórych odmianach stylu klasycyzującego można zaobserwować wzrastanie czynnika dynamicznego z jednoczesnym ograniczeniem melodyki. Na przykład w twórczości Bartoka czynnikami dynamicznymi stały się ostre współbrzmienia. Duże znaczenie ma także element ruchu pod postacią rytmów o charakterze pulsacyjnym. Motoryka i dynamika u Bartoka wpływały na fakturę instrumentalną, czego przejawem było traktowanie fortepianu jako instrumentu perkusyjnego. Odzwierciedlenie nowego podejścia do muzyki kameralnej stanowi jego Sonata na dwa fortepiany i perkusję,
Gdzie wszystkie instrumenty traktowane SA w sposób perkusyjny. Z kolei I. Strawiński w Sonacie na dwa fortepiany nawiązuje do tradycyjnych form barokowych. Temat z wariacjami z tego utworu świadczy o konstrukcyjnej roli polifonii.

Na podstawie wymienionych przykładów możemy prześledzić przeobrażenie, jakim została poddana forma sonatowa w muzyce kameralnej z udziałem fortepianu. Gatunek ten nie zatracił w zasadzie popularności od początku swego istnienia aż do chwili obecnej.

1 L.Erhardt, Brahms.PWM Kraków 1969, s.316

ad. Agata Adamczyk
Uniwersytet Śląski
Instytut Muzyki

Powiązane Video Wszystkie video

Instrumenty i sprzęt muzyczny

AN Marusik Bartomiej ″atwe formy cykliczne na gitar klasyczn″ ksika
AN Perfect Promotion ″Mylenie w muzyce″ energetyczne warsztaty z zakresu muzyki
Zebra Music Dugopis z motywem klawiatury fortepianu
Zebra Music Linijka 20cm z klawiatura fortepianu

Kontakt


Maria Łakomik
Materiały prasowe, patronaty, treści. Filip Łakomik
Sprawy techniczne, integracje. Prześlij artykuł o muzyce
Można bezpłatnie nadsyłać dowolne materiały (tekst/grafika/video) związane z muzyką klasyczną, które Waszym zdaniem powinny znaleźć się w serwisie.

Partnerzy

Księgarnia Alenuty.pl
Sprzedaż nut i książek.
  • księgarnia muzyczna

Sklep Muzyczny.pl
Instrumenty muzyczne.
  • sklep muzyczny
kultura w sieci

Copyright © 2011-2024 CameralMusic.pl